Projeksiyon lensi ile fotoğraf çekimi

Anlatacaklarımın hikaye kısmı biraz eski. Yani buna gecikmiş bir yazı da diyebiliriz. Projeksiyon lenslerini uzun süredir kullanıyorum. O yüzden başlangıcı biraz geriye çekmem gerekiyor.

Bir makro fotoğrafçısı olarak uzun süre detay ve keskinlik peşinde koştum. Bir kere gözüm alıştı. Makro olsun olmasın fotoğraf dediğin jilet gibi keskin olmalıydı. İcabında kirpikleri sayabilmem lazımdı. Bu uğurda çok sayıda lens denedim. Bazılarını da ön yargıyla test bile etmeden eleyip kenara attım.

Hastalık işte…

Uzun sürdü, çok da keyifli bir süreçti. Tatmin edici sistemlere ulaştıktan sonra yine uzun süre bunun tadını çıkardım.

Ne zaman oldu bilmiyorum, bir ara kendimi manual lens forumlarında, bokeh ve flare temalı konu başlıklarında fazlaca vakit geçirirken buldum. Aynı odak değerinde 100 çeşit lens alıp hala bir yenisinin peşinde olan insanları takip etmeye başlamıştım.

Adam içlerinden bir lensi takıp çalı çırpı fotoğrafı çekiyordu, Photoshop efekti falan vermeden rengarenk empresyonist bir yağlıboya tablo ortaya çıkıyordu.

Meğer eskilerin “optik kusur” dediği şeyler modern zamanın mükemmel ve tekdüze optikleri karşısında fark yaratan nostaljik ve sanatsal bir araca dönüşmüş.  Öz Türkçesiyle “Bit pazarına nur yağmış”.

Eski manual lensler denemekle, anlatmakla bitmeyecek bir konu. Bu yazıda küçük ama benim özel bulduğum bir alana değineceğim: Projeksiyon lensleri.

Portre / Bokeh fotoğrafları

Portre çekiminde genellikle açık diyaframlı lensler aranıyor.

Derler ki, “Portre fotoğrafı için 85-135mm odak aralığındaki lensler iyidir. Diyafram ne kadar açıksa arka planı o kadar öldürüp konuyu öne çıkarır”.

Bu değerler gerçekten de fena olmuyor. Genellikle “Çocuklar çok güzel çıkmış” diyorlar. Ama çocuklar zaten hep güzel çıkıyorlar. Ben arka planın da güzel çıkmasını istiyorum! Yani arka planı öldürmek istemiyorum. Neden ölsün ki? Uzayda mı yaşıyoruz?

Fakat arka planı fotoğrafın bir parçası yapmak kurgu ister. Düşünüp hareket edip uygun konum ve açıyı bulmak ister. Bunu da koşturup duran çocuklarla yapmak pek mümkün olmaz. O zaman arka planı gözünü kırpmadan öldürüp sadece portreye odaklanmak, anı yakalamak adına güzel işler çıkarır.

Kısaca erimiş krema gibi yumuşak bokeh, tatlı, dingin ve göz dinlendiren bir hava katmayı başarıyor. İzleyiciyi yumuşak ton geçişlerinde yüzdürüp nihayetinde konuya kilitlemek için güzel bir araç oluyor.

Eğlence, fantazi ve fark arıyorsak arka planı eritmek yerine kaynatmayı deneyebiliriz!

Bokeh

Genelde arka plan olarak düşünülse de net olmayan her yer bu tanıma giriyor. Yani hem ön hem arka bokeh karakteri fotoğraf üzerinde ayrı ve güçlü etkiye sahip.

Aps-c fotoğraf makinesi kullandığım zamanlardı. Kuzenim yeni aldığı full-frame aynasız makinesini test etmek için getirmişti. O anda elime geçen Helios 44 lensimi takıverdim. Bu lensi ters/düz denemiş ama adamakıllı test etmemiştim. Vizörden bakarken ağaç yapraklarından sızan ışık pırıltılarının görüntüsü karşısında bir süre şaşkınlık yaşadım.

Döner bokeh hipnoz etkisi yaratıyor.

Helios’ların meşhur “döner bokeh”’i karşımdaydı.

Lensin bu karakteri özellikle kenarlarda kendisini belli ediyordu ve APS-C sensör kullandığım sürece bu güzellik kesilip atılıyor, fotoğrafın dışında kalıyordu. Bu deneyim sonrasında karakteristik bokehlere daha bir merak saldım ve full-frame gövde kullanmak için bir sebep daha buldum.

Keskinlik takıntım orada bitti. APS-C kullanırken savunma olarak ”Lensin ortası daha keskin, kenarlardaki bozuk alanları atıyoruz süper oluyor” diye kendimi kandırmışım. Mesela gözümüz de merkezi çok keskin görüyor ama kenarlar bulanık. Kenarları atalım, crop’lu görelim daha net olsun diye at gözlüğü takıyor muyuz?

Bu deneyimden sonra sıradaki lensim makro değil portre amaçlı olacak ve kendini belli edecekti. En azından hayalim buydu.

Sabun köpüğü bokeh

Bokeh fotoğraflarını yakın takibe aldıktan sonra gördüm ki özellikle bir tarz çok ilgi çekiyor. Sabun köpüğü gibi halkalar üreten bu lensler fantastik bir dünya görüntüsü oluşturuyorlar. İçlerinde bunu en iyi başaran ya da en iyi tanınan lens ise Meyer Trioplan 100mm f2.8.

Bu lensi orada burada duyduğum kadarıyla biliyordum. Bakımsız ve paslanmış metalik gümüş gövdeleriyle satış ilanlarını da görmüştüm. Bazen diyafram bozulmuş ve sıkışmış oluyordu. Olsun, zaten diyaframı tam açık kullanacaktım. Halka bokeh sadece o zaman oluşuyordu. İlanlar pek iyi görünmüyorlardı ama $50-$60 verilebilirdi. Aklımda kalan fiyatlar öyleydi.

eBay ekranının karşısına geçip Trioplan 100mm’yi sorguladım. Fakat o da ne! $700’ler $800’ler almış başını gidiyor! Bu lens ulaşılmaz hale gelmiş. Arada başka model Trioplan’lar var, 50mm f2.9 mesela, $30-$40 fiyatlara gidiyor. Onun da halka bokehleri var ama 100mm gibi değil, sadece küçük halkalar. Portreye uygun olmadığını düşünüp burun kıvırıyorum. Ben o zamandan bugüne burun kıvırırken bu lens de $150’lerin üzerine çıkıyor!

Durum kötü. Forumlara, paylaşım gruplarına geri dönüp uçuşan köpük bokehleri seyretmeye devam ediyorum. Okudukça seçeneklerim arttı. Cooke-Triplet adı verilen lens tasarımının çok eski olduğunu ve bu lenslerin hepsinin köpük bokeh etkisi verdiğini öğrendim. Çoğunun fiyatı çoktan yükselişe geçmişti. Neden sonra hurdalıklar arasında gizli hazineler ortaya çıkmaya başladı.

Projeksiyon lensleri

İlkokulda bize petrolü anlatan siyah beyaz bir film izletmişlerdi. Çok etkilendiğimi hatırlıyorum. Daha önce sinemaya gitmemiştim. Eski film makinesinin titreyen ışığı önünde tıkır tıkır dönen siyah beyaz film şeridi bir projeksiyon lensinin içinden geçerek perdeye yansıyordu. Film kadar makine de ilgimi çekmişti. İşte o lens belki de şu anda kullandığım lenslerle aynıydı.

Projeksiyon lensleri slayt makineleri, sinema makineleri ve doğrudan bilgisayara bağladığımız modern projeksiyon cihazlarında bulunuyorlar. Görüntüyü beyaz perdeye ya da duvara yansıtıyorlar.

Bu lensler fotoğraf makinesi için üretilmediğinden gövdeye bağlamanın kolay bir yolu yok. Yani Canon, Nikon, Sony vs. bir sisteme bağlamak için standart bir projeksiyon lensi adaptörü bulamıyoruz. Her bir lensin kendi acayip vidalı sistemi var. Bazen o bile yok.

Yapıları genellikle bir boru şeklinde. İçinde bir miktar cam içeren metal bir borudan bahsediyoruz. Odak ayarı için bir mekanizmaları yok! Diyaframları da yok! Diyafram borunun kendisi, her zaman tam açık çalışan bir lens olarak düşünün.

Bunların fotoğraf makineleri üzerinde kullanımı aynasız gövdelerle birlikte yaygınlaşmaya başladı. Aynasızların neredeyse sınırsız lens kullanım olanağı var. Odaklamayı sağlamak için lensi bir helicoid ya da bir körük üzerine bir şekilde tutturabilirsek çekime hazır hale geliyor. Körüğü açtıkça lens daha yakına odaklıyor, kıstıkça da uzağa. Tıpkı körüklü ilkel fotoğraf makinelerinde olduğu gibi.

Diaplan

Meyer firması şimdilerde tekrar kuruldu ve Trioplan dahil eski lensleri tekrar üretiyorlar. Ama bunlar eskisi kadar iyi mi?

Trioplan’lar Meyer Optik Görlitz adlı Alman firmasının meşhur lensleri demiştik. Bu markanın uzun zaman önce ürettiği başka efsaneleşmiş lensleri de var. Triplet tipi aynı optik formülü farklı modellerde kullanmışlar. Yani sabun köpüğü tarzında bokeh üreten lenslerine sıkça rastlanıyor.

Forumlarda dolaşırken bazı insanların Meyer’in projeksiyon lenslerinde sabun köpüğü bokeh aldığını duyunca ilgim o yöne kaydı. Çünkü bunlar kullanması zor ve bu sayede ucuz alternatiflerdi. İçlerinde Trioplan ile aynı olduğu söylenen Diaplan 100mm f2.8 de vardı. Odak halkası, diyaframı ve bayoneti olmayan bir Trioplan 100mm gibiydi.

Piyasada bu kadar çok Diaplan modeli beklemiyordum. İlanlarda 80mm, 100mm ve 140mm Diaplan’lar olduğu gibi diyafram değerleri de 2.8, 3.0 ve 3.5 gibi değişken değerlerde olabiliyordu. Tam olarak aradığım 100mm f2.8 modeli ortalarda olmadığı için o sırada bulabildiğim başka bir tanesini satın aldım: 100mm f3.5

Diaplan 100mm f3.5

Lens geldi. Beklediğim gibi bir boru şeklindeydi. Ama şanslıydım ve 100mm’yi kendi odaklama helicoid’i içinde bulabilmiştim. Arkasına körük takmaya uğraşmayacaktım. Çok hafif ve ergonomik olacaktı. Gel gör ki odak mekanizmasını fotoğraf makinesine bağlamak yine mümkün değildi.

Elimde bol miktarda adaptör var. Fazla düşünmeden lensin arkasına bir tanesini yapıştırmaya karar verdim. O sıralar Pentax kullandığım için 49mm ters Pentax adaptörünü odak mekanizmasının arkasına yapıştırdım. Lens bir anda Pentax uyumlu hale gelmişti. Elbette şu anda Sony gövdem ile de sorunsuzca kullanılabiliyor. Hem sonsuza hem de oldukça yakına odaklama yapabiliyorum.

Diaplan keskin bir lens. Tam açık diyaframda kullanılmasının olumsuz hiçbir yanı yok. Süper hafif ve süper kompakt bir yapısı var. Hoş bir bokeh üretiyor. Hayalini kurduğum köpük etkisi çok güçlü değil ama yeterince var. Uygun şekilde ışıltılı bir arka plan sağlanırsa balonlar belirginleşiyor.

Yukarıda bahsettiğim Sony/Pentax kullanımındaki temel fark sensör boyu. APS-C gövdede görüntünün kenarları kesildiği için merkezdeki görüntüyü alıyorum ve lens daha yuvarlak bir bokeh veriyor. Yani baloncuk şeklinde görünüyorlar.

Full-frame gövdede ise işler biraz değişiyor. Köşelere doğru bokehlerin yuvarlaklığı kayboluyor yarım ay şekline doğru giden bir değişim görülüyor. Bu haliyle Trioplan karakterinden uzaklaşsa bile benim gözüme çok güzel görünen Helios usulü bir döner bokeh görünümü geliyor.

Bu ilk testlerden sonra Trioplan’ların fazlaca abartılmış olabileceğinden şüphelenmeye başladım. İnsan $800 verdiği bir lense kolay kolay işe yaramaz demez. Başkalarının gözümüze soktuğu bolca alkış alan onca fotoğraftan sonra “Bendeki balonlar biraz sönük” demek acı verecektir. Kötü kopya sıfatını yiyen lensi de aldığı fiyata satamaz.

Yani ya kral çıplaksa? Kimse ham foto yayınlamıyor. PC başında kontrastı, keskinliği alabildiğine verip bokeh balonlarını şişiriyor olabilirler mi? Böylesine aşırı işlenmiş hormonlu bir fotoğraf ya da değil Trioplan o işlenebilir hammaddeyi sağladığı sürece değerini koruyacak gibi görünüyor.

Sonuç olarak ben 100mm f3.5’i çok sevdim. Kullanırken özel hissettiğim bir lens oldu. Diaplan 100mm ile çektiğim fotoğrafları albüm şeklinde veriyorum. Kedili olanlar APS-C sensör ile çekildi.

Diaplan 140mm f3.5

Köpük bokeh arayışları devam edip testler için başka bir Diaplan denemeye karar verince ilkinden biraz farklı olsun diye 140mm’yi seçiyorum. Tele bir lens olduğundan büyük bokeh halkası beklentim var. Sipariş verdiğim dönemde ortada hiçbir test ya da örnek fotoğraf yok. Bakalım ne çıkacak.

Lens geldiğinde bağlama kısmının biraz zahmetli olacağı ortaya çıkıyor. Gövde yine boru şeklinde ama bu sefer birlikte gelen bir helicoid yok. Yani odaklama yapabilmek için körük kullanmam gerek. Lensin vida sistemi borunun iç kısmına koyulmuş. Yani dişi tipi. Bağlantı yapılabilir ama vida adım boyunu ve çapını bulmak gerek.

Hızlı bir test yapıyorum. Uygun adaptörüm olmadığı için lensi körüğün önünde elimde tutarak bir çekim yapıyorum. Körük en kısık halinde bile fazla kalın geliyor. Yani makro tüp gibi çalışıyor. Lens uzun mesafeye odaklayamıyor. Sadece 1 metreden çekim yapınca da 140mm çok yakın geliyor. Aynasız full-frame gövde ile bu şekildeyse aynalı APS-C’de hiç kullanılmaz diye düşünüyorum. Bokeh karakteri yumuşak ama istediğim şekli vermiyor. Bu deneyimden sonra Diaplan 140mm’yi 1 yıl kadar kenara koyuyorum.

Bu geçen zamanda iki farklı amaca yönelik edindiğim ekipmanlar projeksiyon lenslerini kullanım şeklime yeni bir soluk getiriyor. 

• Harici diyafram: Bunu mikroskop lenslerinde alan derinliği kontrolü için almıştım. Aynı şekilde doğuştan diyaframsız olan projeksiyon lenslerinde kullanılabilirler. Lensi keskinleştirmek ve alan derinliğine müdahale etmek diyaframın işi.
• Helicoid adaptörler: Geniş açı lensleri yakın çekime zorlamak için makro tüp olarak helicoid adaptör kullanıyorum. Normal makro tüpler geniş açı için çok uzunlar ve odaklamayı imkansız hale getiriyorlar. Projeksiyon lenslerinde odak ayarı için helioid adaptör kullanılırsa Diaplan 140mm gibi uzağa odaklamakta zorlanan lensler için yeterince küçük bir odak cihazı elde etmiş oluruz.

Diaplan 140mm’nin bağlantısı dişi m58mm çıkıyor. Harici diyafram M42 tipinde ve helicoid adaptörü de Canon olarak seçiyorum. Bunların hepsini birbirine bağlamak için yukarıda göründüğü gibi bir dizi adaptör ile birlikte kullanıyorum. Araya fazladan 20mm M42 tüp eklemek gerekiyor. Bu 20mm ile lensin odak mesafesini ∞ – 1m aralığına çekmiş oluyorum. Onu kullanmazsam lens 5-6 metreden yakına odaklayamıyor. Tam istediğim gibi oldu, testlere geçelim.

140mm’yi diyafram ile ilk kez kullandığım için biraz heyecanlıyım. İçeride sakin sakin havuç kemiren modelimi apar topar bahçeye çıkarıp hamağa oturtuyorum 🙂 Diyafram ve lens beni şaşırtacak bir performans gösteriyor. Yine hayal ettiğim balon bokehler yok ama yerine belirgin bir “döner bokeh” gelmiş! Diyaframı kıstıkça da hem bu etki güçleniyor hem de lens oldukça keskin hale geliyor.

İlerleyen zamanlarda farklı ışık koşullarında bu lensi bol bol test edeceğime şüphe yok. Portrede favori lens listeme bir yenisini ekliyorum. Aşağıda Diaplan 140mm ile çektiğim örnekler bulunuyor. Yeni fotoğraflar geldikçe buraya eklenecekler.

Zettar 150mm f3.0

Yine bir gün projeksiyon lensi satış ilanlarını dolaşıyorum. Zettar adlı bu lens karşıma çıktığında hakkında neredeyse hiç bilgi yok. Zett marka projeksiyon lensleri için üretildiği belli oluyor. Bir de az çok “triplet” tasarımı olduğu biliniyor. Elimdeki lenslerin önemli bir kısmını riske girerek bilgim olmadan, sadece hislerime güvenerek aldım. Yine keşif dürtüsü baskın geliyor ve siparişi veriyorum. 

Lens oldukça kaba düz metal bir gövdeye sahip. Elbette bayoneti yok. Yine dişi vida sistemi var ve ne olduğu da pek anlaşılmıyor. İlk testi elimle körük önüne tutarak yapıyorum. Lens keskin değil ve ışığa çok duyarlı. Belki 50 yıl öncesinden kaldığı için nanoteknolojik lens kaplaması beklemiyorum tabi. Ama flare konusunda elimdeki en hassas lensin bu olduğu belli oluyor. Gölgelik ile kullanırım diyerek adaptör arayışına geçiyorum.

Vida tipi dişi 49mm çıkıyor. M42 gövde fotoğraf makinelerine ters lens bağlanması için üretilen ters M42-49mm adaptörler var. Elimdeki küçük m42 körüklerin birinin önüne bunu takınca lens doğrudan körüğe oturuveriyor. Yukarıdaki fotoğrafta yok ama sonradan körüğün önüne M42 diyaframı da takıyorum. Böylece diyafram kontrolüm de olacak.

Lens resmen bokeh yağdırıyor. Hem de sabun köpüğü. Evet keskin değil. Ama bokehleri o kadar seviyorum ki keskinliği arttırmak için diyaframı kısmak aklıma bile gelmiyor. Lensi olduğu gibi kabul ediyorum.

İlk izlenimde dezavantaj olabileceğini düşündüğüm flare etkisi ise başlı başına bir oyuncak. Gölgelik kullanmak bir yana flare imkanı bu lensi bana tercih ettiren şey haline geliyor. Farklı bir şeyler yapmak için hiç zahmete gerek yok. Güneşin çaprazına geçtiğimiz an eğlence başlıyor. Havai fişek gösterisi izlemek gibi bir şey.

Zettar’ı o kadar sevdim ki kaybetme riskini göze alamayıp bir yedeğinin peşine düştüm. Uzun arayışlardan sonra nihayet bir 2.sini çekmeceme koyup rahatladım. Bir lensin bokeh ve flare karakterinin ne kadar güçlü olabileceğini bana gösteren ve keskinlik takıntımı bitiren şey bu lens oldu. Akşam güneşinin tadı en çok Zettar ile çıkıyor. Bazen iki gözüme bu iki Zettar’ı takıp dünyayı böyle görmenin hayalini kuruyorum 🙂

Bakalım Zettar albümünde neler varmış:

Son söz

Siz seçin, eriyen arka plan mı? Kaynayan arka plan mı?

Projeksiyon lensleri fotoğraf dünyasında son yıllarda patlayan bir bomba. Çöplükten, tavan arasından topladığı lenslerle bir iki örnek fotoğraf çekip sonra bunları yüzlerce dolar fiyata satan insanlar biliyorum. İçlerinde işe yaramaz olanlar az değil ama keşfedilmemiş nice cevher antikacı dükkanlarında, hurdacılarda yatıyor.

Bu üç (aslında 4) lensi de çok komik fiyatlara satın aldım. Gördüğüm kadarıyla artık bu kadarı mümkün değil. Ama fırsatlar hala devam ediyor. En önemlisi de keşif heyecanı devam ediyor. Ben de testlerime ve arayışlarıma devam edip makro ötesindeki fotoğraf dünyası ve özel bulduğum lenslerle ilgili paylaşımlara vakit ayıracağım. 

Benzersiz karakterde fotoğrafları ve eğlenceyi seven herkese projeksiyon lenslerini tavsiye ediyorum.